Kasıtsız Doping

Kasıtsız Doping

Spor, doğası gereği her zaman rekabetçi bir yapıya sahiptir. Profesyonel bir branşta, A takımda yer alabilmek veya takımını müsabakalarda temsil edebilmek için birbirleri ile rekabet eden iki takım arkadaşı, en başarılı takımın/bireyin taçlandırılacağı kupaya erişebilmek için birbirleri ile rekabet eden iki farklı takım arasındaki mücadele veya rekreasyonel olarak spor yapan bir bireyin hafta sonu koşacağı 10 kilometrelik koşu yarışında kürsüye çıkmak için girdiği rekabet gibi. Bu konu hakkında daha birçok örnek verilebilir. Ancak bireylerin sağlığını ve sportif performansını bir adım ileriye taşımasında yardımcı olabilecek bu rekabet, kimi durumlarda maalesef kişilere zarar verebilecek boyutlara ulaşabilmektedir. İnsan, her alanda olduğu gibi spor alanında da başarıya ulaşabilmek için eşit mücadelenin doğasına aykırı bir takım kestirme yollara başvurabilmektedir. Doping konusu da işte tam burada devreye girmekte ve bireylerin diğer yarışmacılara karşı haksız avantajlar elde etmesine sebep olabilmekte ve bu yöntemleri uygulayan bireylerin sağlığına kısa ve/veya uzun vadeli zararlar verebilmektedir. Doping, çok geniş ve birçok detayı içerisinde barındıran titizlik ile ele alınması gereken bir konudur. Bu yazıda, dopingin genellikle ihmal edilen bir yönünden, “kasıtsız doping” kavramından bahsedeceğiz.

Kasıtsız doping, yanlışlıkla/istenmeden yasaklı maddelerin çeşitli yollar ile vücuda alınması durumudur. İçinizden, eğer yapılan incelemeler sonucunda dopingin kasıtsız olduğu ortaya konulursa, sporcunun müsabakalardan men cezası almayacağını düşünebilirsiniz. Ancak Dünya Anti-Doping Kuruluşunun (WADA), “kusursuz (mazeretsiz) sorumluluk” (strict liability) politikası doğrultusunda, sporcu her ne kadar kasıtsız doping kapsamında değerlendiriliyor olsa da 2 yıl profesyonel müsabakalardan men cezası ile karşı karşıya kalabilmektedir. Bu durumdan da anlaşılacağı üzere, WADA yasaklı madde vücuda ister bilerek ister bilmeden alınmış olsun, bu durumun sorumluluğunu her zaman için sporcuya bırakmaktadır ve bu sebeple cezasını da ne olursa olsun sporcuya kesmektedir. Tam da bu sebepten ötürü kasıtsız doping kavramı profesyonel düzeyde mücadele eden sporcular için ekstra önem arz etmektedir.

Peki kasıtsız doping durumu en çok hangi sebepler ile sporcuların başına gelebilmektedir;

• Yasaklı madde ile kontamine olmuş besin destek ürünleri,
• Yasaklı madde içeren ilaçların tedavi amaçlı kullanımı (ilacın içeriğini bilmemek veya ilacın miktarını ayarlayamamak),
• Yasaklı madde içeren veya yasaklı madde ile kontamine olmuş gıdaların tüketimi,
• Sabotaj

Bu yazıda, bu olası sebeplerden ilki olan yasaklı maddeler ile kontamine olmuş besin destek ürünlerinin sporcu tarafından tüketilmesi üzerinde duracağız.

Besin destek ürünlerinin tabii olduğu kontrol mekanizması ile ilaçların tabii olduğu kontrol mekanizması birbirinden farklıdır ve kontrol mekanizmasının ciddiyetinin derecesi göz önünde bulundurulduğunda, besin destek ürünlerinin kontrol ağı, gıdaların içerisinde bulunduğu kontrol ağına daha çok benzemektedir. İlaç ve besin destek ürünlerinin tabii oldukları kontrol zincirlerinin bazı özelliklerinin karşılaştırılması aşağıdaki tabloda verilmiştir ve bu tablo göz önünde bulundurulduğunda, besin destek ürünlerinin, belki de sizin daha önceden düşündüğünüz kadar katı bir kontrol mekanizmasına sahip olmadığını fark etmiş olabilirsiniz.

*Bu durumu kontrol eden/düzenleyen kurumun, iddia edilen suçlamalar hakkında yeterli/güçlü kanıtlar sunması gerekmektedir.

Besin destek ürünlerinin yasaklı maddeler ile kontaminasyonu konusunun üzerinde durulması gerekliliğinin diğer bir sebebi ise, sporcu popülasyonunda bu ürünlerin kullanımının yaygınlığı ve sporcu popülasyonunun bu ürünleri seçme konusundaki bilgi yetersizlikleridir. ⁽¹⁾

Bu iddiamızı güçlendirmek için gelin birlikte sporcu popülasyonu ve besin destek ürünü kullanımı sıklığı üzerine yapılmış bilimsel çalışmaları inceleyelim. Bu alanda yapılan en güçlü çalışmalardan birisi olan Huang ve çalışma arkadaşlarının 2006 yılında yayınladıkları makalede, 1996 Atlanta ve 2000 Sidney Olimpiyatlarında yer alan Kanadalı Olimpik sporcuların herhangi bir besin destek ürünü kullanma oranı sırasıyla %69 ve %74 olarak ifade edilmiştir⁽²⁾. Diğer bir çalışmada ise, 2002 ve 2006 FIFA Dünya Kupasında mücadele eden sporcuların besin destek ürünü kullanım oranları sırasıyla, her oyuncu için maç başına 0,7 ve 1,3 olarak bulunmuştur⁽³⁾. Her iki çalışmanın sonuçlarında da görüleceği üzere yıllar geçtikçe besin destek ürünü kullanım oranı sporcu popülasyonunda artış göstermektedir. Bu iki çalışmaya ek olarak daha yüksek oranda besin destek ürünü kullanımı oranı ortaya çıkaran diğer bir çalışma ise Maughan ve çalışma arkadaşlarının 2007 yılında yayınladıkları ve Uluslararası Atletizm Federasyonları Birliğinin düzenlediği Dünya Şampiyonasında yer alan 310 atleti kapsamaktadır. ⁽⁴⁾ Bu atletlerin herhangi bir besin destek ürünü kullanım oranı %86 olarak bulunmuştur. ⁽⁴⁾

İçinizden, “Sporcular arasında besin destek ürünü kullanımının yaygın olduğunu biliyoruz, peki bunun kasıtsız doping ile alakası nedir?” diye sorduğunuzu duyar gibiyim. Bu ilişkiyi ortaya koyabilmek adına gelin, besin destek ürünleri ve yasaklı maddeler ile kontaminasyonlarını inceleyen çalışmalara bir göz atalım. Bahsedeceğimiz bu çalışmalardan ilki olan Geyer ve çalışma arkadaşları tarafından 2004 yılında yayınlanan makalede, 2000-2001 yılları arasında 13 ülkeden, 215 farklı markanın, 634 adet besin destek ürünü incelenmiş ve bunlardan %14,8’inin etiketlerinde belirtilmediği halde anabolik androjenik steroid içerdiği ifade edilmiştir⁽⁵⁾. Diğer bir geniş kapsamlı çalışmada ise, Avrupa’da yer alan 24 besin destek ürünü markasının 114 adet ürünü bu kapsamda incelenmiş ve %10’unun yasaklı maddeler sınıfına giren steroid ve/veya uyarıcılar ile kontamine olduğu ortaya konmuştur (HFL Sports Science 2013 European Supplement Contamination Survey). Son olarak besin destek ürünü ve doping konusunu güzel şekilde özetleyen, Outram ve Stewart’ın 2015 yılında yayınladıkları çalışmada, Avustralya, Birleşik Krallık ve Amerika’da 2006-2013 yılları arasında doping testi pozitif çıkan sporcuların %6,4 ile %8,8’inin pozitif çıkma sebebi kontamine besin destek ürünü kullanımı olarak belirtilmiştir. ⁽⁶⁾

Konuyu daha somut ve gerçek sporcuların başına gelmiş olaylardan örnekler ile açıklamak, belki de herkesin konunun ciddiyetini daha iyi kavramasına yardımcı olacaktır. İlk örneğimiz “Epiphany D1” isimli besin destek ürününün içerik listesinde yer almamasına karşın, yasaklı maddeler listesinde bulunan “oksilofrin” maddesini içermesi sebebi ile önce profesyonel müsabakalardan 18 ay menedilen Jamaikalı sprinter Asafa Powell’dır. Ancak daha sonra kasıtsız doping başlığı altında yaptığı itiraz kabul görmüş ve cezası 18 aydan, 12 aya indirilmiştir. Bu konuda mağdur olmuş diğer bir sporcu ise kros kayakçı ve biatlet, Evi Sachenbacher-Stehle’dir. 2014 yılında gerçekleştirilen Sochi Kış Olimpiyatlarında yasaklı maddeler listesinde yer alan “metilheksanamin” için pozitif çıkmasından sonra 2 yıl profesyonel müsabakalardan menedilmiştir ancak sporcu yine bir önceki durumda olduğu gibi kasıtsız doping başlığı altında itirazda bulunmuş ve itirazı kabul edilen sporcunun cezası 2 yıldan 6 aya indirilmiştir. Bu örnek durumda ilginç olarak göze çarpan bir nokta ise pozitif çıkmaya sebebiyet veren besin destek ürününün bağışıklık sistemini desteklemek amaçlı kullanılan konsantre bir çay tozu olmasıdır. Bu vaka da bize göstermiş oluyor ki, en önemsiz olarak görülebilecek besin destek ürününden, en komplike olanına kadar hepsi, yasaklı maddeler ile kontamine olmuş olabilir ve kullanımına başlamadan önce mutlaka titizlik ile incelenmeleri gerekmektedir. Son örneğimizdeki rekreasyonel bir sporcu olan 30 yaşındaki Claire Squires maalesef, ilk iki sporcumuz kadar şanslı olamamıştır ve yasaklı madde içerdiğini bilmediği besin destek ürünü kullanımının da sebebi ile Londra maratonunda yarışın bitimine yaklaşık 1,5 kilometre kala kalp krizi sonucu hayatını kaybetmiştir. Kullandığı besin destek ürünü olan “Jack3d” içeriğinde yasaklı maddelerden birisi olan “metilheksanamin” olduğunu bilmeyen sporcu belki de etrafımızda içeriğini bilmeden birden çok besin destek ürünü kullanan ve rekreasyonel olarak spor yapan çok sayıda insanı simgelemekte ve bizlere çok acı ve önemli bir ders vermektedir. Bu olayın akabinde İngiltere’de gerçekleştirilen detaylı incelemeler sonucunda bu besin destek ürününün de içerisinde bulunduğu birçok “metilheksanamin” içeren ürün piyasadan kaldırılmıştır.

Peki profesyonel veya rekreasyonel bir sporcu olarak bu gibi sportif kariyerini sekteye uğratacak veya hayati tehlike arz edebilecek bir durum ile karşılaşmamak için besin destek ürünü tercih ederken nelere dikkat edebiliriz?

• Öncelikle kullanmayı düşündüğünüz besin destek ürünü hakkında “Gerçekten size beklediğiniz faydayı sağlayacak mı, bu faydayı sağlarken sebep olabileceği olumsuz etkiler var mıdır?” gibi soruları cevaplandırmanız yani bir fayda-zarar değerlendirmesinde bulunmanız ve imkanınız var ise bu değerlendirmeyi bu konuda uzman bir sağlık personeli ile gerçekleştirmeniz, bu gibi durumların önüne geçilmesini sağlayacak en değerli önlem olacaktır,
• Besin destek ürünü tercih ederken, ürünün iddia ettiği olası faydalar kulağa “gerçek olabilmek için fazla iyi” geliyor ise, o tarz ürünlerden uzak durmanız faydalı olacaktır. Bunun yanında, kontaminasyon riski diğer besin destek ürünü gruplarından daha yüksek olan “bitkisel konsantre ürünleri” tercih ederken, ürünün içeriğine ve kaynağına ekstra özen göstermeniz de yerinde bir hareket olacaktır,
• Besin destek ürünü tercih ederken, imkânınız var ise, (bu durum özellikle, doping kontrol mekanizmasına tabii olan profesyonel sporcular için önem arz etmekte) uluslararası seviyede güvenilirliğe sahip bağımsız laboratuvarlar (Informed Sport, HASTA, Cologne List gibi) tarafından test edilmiş ve bandrollenmiş ürünler tercih edilebilir,
• Herhangi bir besin destek ürünü kullanımına başlamadan önce, ürünün üzerinde bulunan içerik listesi ayrıntılı olarak incelenmeli ve içerikte anlaşılamayan maddeler anti-doping konusunda uzman bir sağlık personeline danışılarak, detaylı bilgi alınmalıdır,
• Özellikle profesyonel sporcular için ileride yaşanması muhtemel bir olumsuz duruma karşı önlem olarak, herhangi bir besin destek ürünü kullanımına başlamadan önce, ürünün üzerinde yer alan “batch numarası” ve ürünün kullanıldığı tarih kayıt altına alınmalıdır (yazı içerisinde örnek verilen ve ceza indirimine gidilen profesyonel sporcular kullandıkları ürünlerin yasaklı madde içerdiğini bu şekilde kanıtlamışlar ve kasıtsız doping kapsamında bu sayede itiraz hakkına sahip olmuşlardır).

Bu yazımızda sizlere, kasıtsız doping ve kontamine olmuş besin destek ürünleri arasındaki ilişkiyi bilimsel makalelerin ve örnek vakaların yardımı ile açıklamaya çalıştım. Hepinize sağlıklı ve dopingsiz günler dilerim.

 Kaynaklar

1. Garthe I, Maughan RJ. Athletes and Supplements: Prevalence and Perspectives. Int J Sport Nutr Exerc Metab. 2018;28(2):126-138.
2. Huang SH, Johnson K, Pipe AL. The use of dietary supplements and medications by Canadian athletes at the Atlanta and Sydney Olympic Games. Clin J Sport Med. 2006;16(1):27-33.
3. Tscholl P, Junge A, Dvorak J. The use of medication and nutritional supplements during FIFA World Cups 2002 and 2006. Br J Sports Med. 2008;42(9):725-730.
4. Maughan RJ, Depiesse F, Geyer H; International Association of Athletics Federations. The use of dietary supplements by athletes [published correction appears in J Sports Sci. 2009 Apr;27(6):667]. J Sports Sci. 2007;25 Suppl 1:S103-S113.
5. Geyer H, Parr MK, Mareck U, Reinhart U, Schrader Y, Schänzer W. Analysis of non-hormonal nutritional supplements for anabolic-androgenic steroids – results of an international study. Int J Sports Med. 2004;25(2):124-129.
6. Outram S, Stewart B. Doping through supplement use: a review of the available empirical data. Int J Sport Nutr Exerc Metab. 2015;25(1):54-59.